Umetnički paviljon „Cvijeta Zuzorić“ i Udruženje likovnih umetnika Srbije: juče, danas, sutra
Piše Natalija Cerović, viši kustos UP Cvijeta Zuzorić u penziji
Prošlogodišnji jubilej 100 godina postojanja Udruženja likovnih umetnika (ULU) i jubilej 90 godina rada Umetničkog paviljona „Cvijeta Zuzorić“ pretprošle godine proslavljeni su u atmosferi strepnje za budućnost obe institucije. Ova godina ne samo što je pokazala da su sve strepnje bile opravdane, nego nas je suočila sa novim i neočekivanim izazovom u vidu pandemije koja je otkazala većinu predviđenih aktivnosti Udruženja i produbila postojeće egzistencijalne probleme umetnika. Prema rezultatima nedavne ankete Udruženja likovnih umetnika Srbije (ULUS), Asocijacije Nezavisne kulturne scene Srbije (NKSS) i Saveza udruženje likovnih umetnika Vojvodine (SULUV), samo 3,3% umetnika je izjavilo da nisu imali nikakve finansijske gubitke usled pandemije koronavirusa, dok je čak 37,7% umetnika izgubilo sve prihode. U godini u kojoj je procenat izdvajanja za kulturu iz javnog budžeta putem konkursa Ministarstva kulture Republike Srbije spao sa 0,73% (što predstavlja najmanje izdvajanje za kulturu u regionu) na 0,49% i u kojoj je Sekretarijat za kulturu Grada Beograda otkazao već raspisan javni konkurs za finansiranje i sufinansiranje projekata u kulturi, umetnici su takođe isključeni iz konsultacija o položaju Umetničkog paviljona „Cvijeta Zuzorić“, čija je rekonstrukcija najavljena preko medija.
Netransparentni projekat rekonstrukcije dovodi u pitanje budućnost Paviljona „Cvijeta Zuzorić“ i njegovih brojnih kulturnih aktivnosti. Osim što je institucija od posebnog značaja, najstarija umetnička galerija u Beogradu, planski građena kao prostor za prezentaciju dela likovne umetnosti, „Cvijeta Zuzorić“ je sedište ULUS-a, Međunarodnog udruženja likovnih kritičara AICA- sekcija Srbija i Društva srpskih umetnika LADA, najstarijeg aktivnog umetničkog društva u zemlji, a ima i dugogodišnju saradnju sa Organizacijom muzičke omladine. Trenutno se u Paviljonu „Cvijeta Zuzorić“ nalazi celokupan arhiv i dokumentacija ULUS-a i oko 1500 radova iz Fonda mladih, pošto je stan u Mišarskoj, gde su prethodno bili smešteni, 2019. godine restitucijom vraćen potomcima predratnih vlasnika.
Ovo je trenutak da se prisetimo prošlosti Paviljona „Cvijete Zuzorić“, da potražimo odgovore na današnje probleme u solidarnim akcijama njenih osnivača i da pokažemo kako su istorije Paviljona i ULUS-a od početka neodvojivo isprepletane. Prvobitna inicijativa za izgradnju Paviljona potekla je sa sednice ULU-a 14. juna 1921, dok je Branislav Nušić, koji je tada bio na poziciji upravnika Umetničkog odeljenja pri Ministarstvu prosvete, sa zadovoljstvom prihvatio ideje umetnika i realizovao ih 1922. godine osnivanjem Udruženja prijatelja umetnosti „Cvijeta Zuzorić“. Osnovni cilj pomenutog udruženja bio je, kako je stajalo u Pravilima, da „širi interes za umetnost i stvara uslove za njen napredak i razvitak u našem narodu”. Udruženje prijatelja umetnosti „Cvijeta Zuzorić” je imalo tri sekcije, za književnost, muziku i likovnu umetnost, a za svaku je postojao odbor i žiri u koje su svoje predstavnike delegirali članovi stručnih udruženja. Članovi ULU-a bili su veoma aktivni u radu likovne sekcije, koja je organizovala izložbe domaćih i stranih umetnika, propagirala prodaju umetničkih dela i prikupljala donacije za podizanje prve namenske umetničke galerije u Beogradu.
Kako bi prikupilo sredstva, Udruženje prijatelja umetnosti „Cvijeta Zuzorić“ tražilo je široku institucionalnu i vaninstitucionalnu podršku: tražena je solidarnost srodnih fondacija i asocijacija, upućivani su pozivi javnim ličnostima, bankama, državnim organima, dobrotvornim društvima, priređivane su donatorske manifestacije: dobrotvorni balovi, književne večeri i koncerti. Beogradska opština je 1927. godine „Cvijeti Zuzorić“ ustupila pod zakup zemljište na Malom Kalemegdanu za izgradnju Paviljona. Suma kojom se tada raspolagalo bila je dovoljna da se Paviljon sazida i dođe pod krov, pa je za dovršavanje zgrade Udruženje „Cvijeta Zuzorić“ uzelo zajam kod Hipotekarne banke, što je kasnije uzrokovalo povećane cene zakupa izlagačkog prostora. Umetnički paviljon „Cvijeta Zuzorić“ izgrađen je 1928. godine po projektu arhitekte Branislava Kojića i svečano je otvoren prvom Jesenjom izložbom, koja je obuhvatala radove beogradskih umetnika, a 1929. godine u Paviljonu se održava prva Prolećna izložba, uz učešće umetnika sa celog jugoslovenskog prostora. Izgradnja Paviljona rešila je problem nedostatka specijalizovanog izlagačkog prostora i omogućila organizovanje prvih značajnih, stručno pripremljenih, selektivno koncipiranih, redovnih godišnjih smotri domaćih umetnika. Umetnički život postaje intenzivniji i organizovaniji zahvaljujući tome što je bio koncentrisan u Paviljonu, koji je do izgradnje Kolarčevog univerziteta bio umetničko središte Beograda. U Paviljonu su još tridesetih godina prošlog veka bila izložena dela Pikasa, Matisa, Šagala, Braka, Modiljanija, Noldea, Diksa, Sinjaka, Kandinskog, Bonara… U njemu su se održavale književne večeri, redovni koncerti Narodnog konzervatorijuma, Dani knjige kao prva sajamska manifestacija kod nas, predavanja Isidore Sekulić, Miroslava Krleže, Bogdana Popovića i drugih značajnih intelektualaca. Udruženje prijatelja umetnosti „Cvijeta Zuzorić“ takođe se zalagalo za veću prisutnost žena u kulturnom životu, blisko sarađivalo sa Udruženjem univerzitetski obrazovanih žena i organizovalo predavanja članica domaćih i stranih feminističkih udruženja u Paviljonu.
Udruženje likovnih umetnika i Udruženje prijatelja umetnosti „Cvijeta Zuzorić“ funkcionišu kao nezavisne organizacije do 1945. godine, kada ULU prerasta u ULUS i odlukom gradske uprave dobija na korišćenje i upravljanje Umetnički paviljon „Cvijeta Zuzorić“. Udruženje prijatelja umetnosti „Cvijeta Zuzorić“ gasi svoju delatnost da bi ULUS preuzeo izlagački program Paviljona, a akt predaje Paviljona ULUS-u potpisuje poslednja predsednica „Cvijete Zuzorić“ Krista Đorđević 1947. godine.
Paviljon je bio renoviran u periodu od 1973. do 1975. godine, čime dobija sadašnji izgled. Uprava ULUS-a bila je prinuđena da se zbog renoviranja preseli u novo sedište u Delijskoj ulici. Paviljon se ponovo otvara 16. Oktobarskim salonom u organizaciji Kulturnog centra Beograda (KCB). Iako ULUS nastavlja da realizuje svoj izlagački program u obnovljenom Paviljonu, sedište organizacije ostaje u Delijskoj ulici do 1977. godine, kada se zbog rekonstrukcije ove ulice kancelarije ULUS-a sele u prostorije u Baba Višnjinoj ulici.
Paviljon ostaje u okviru ULUS-a do 1978. godine, kada Zajednica kulture Beograda formira Samostalnu radnu zajednicu Umetnički paviljon „Cvijeta Zuzorić“. Premda deo programa Paviljona „Cvijeta Zuzorić“ ostaje rezervisan za tradicionalne izložbe ULUS-a i samostalne izložbe članova Udruženja, osniva se Programski savet čija će izlagačka politika rezultirati velikim brojem uspešnih studijskih i monografskih izložbi. Godine postojanja Samostalne radne zajednice „Cvijeta Zuzorić“ predstavljaju jedan od retkih perioda kada je ova galerija imala adekvatnu materijalnu i logističku podršku državnih institucija, što je bio jedan od osnovnih uzroka tadašnjih dobrih rezultata. Paviljonu je u periodu od 1981. do 1986. godine bila poverena organizacija Oktobarskog salona. Samostalni rad Paviljona podsticao je regionalnu i međunarodnu saradnju. Razmena velikih izložbi sa galerijama iz cele Jugoslavije, kao što su Moderna galerija iz Ljubljane, Umjetnički paviljon iz Zagreba i Collegium Artisticum iz Sarajeva, funkcionisala je na bazi reciprociteta i dodatno povezala ove centre u jedinstveni kulturni prostor. „Cvijeta Zuzorić“ je 1984. godine dobila Vukovu nagradu za izuzetan doprinos kulturi kao nezavisna institucija.
Povratak „Cvijete Zuzorić“ u okrilje ULUS-a bio je iznuđeno rešenje. Nakon što je gradska uprava 1985. godine prisilno iselila ULUS iz sedišta u Baba Višnjinoj ulici zbog dodele tog prostora prodavnici nameštaja, bogata arhiva ULUS-a i radovi iz Fonda mladih završili su na ulici. Kao i danas, umetnici su opet ostali prepušteni sami sebi. Grad je 1986. godine ispunio zahtev umetnika da se ULUS-u vrati „Cvijeta Zuzorić“ na korišćenje i upravljanje. Dok je delatnost Samostalne radne zajednice „Cvijeta Zuzorić“ u potpunosti bila finansirana od strane gradskog Sekretarijata i Ministarstva kulture, predajom Paviljona ULUS-u finansijska pomoć je redukovana na minimum.
Rad ULUS-a u poslednje dve-tri decenije otežan je dodatnim problemima nakon raspada Jugoslavije, kidanja veza sa regionalnim i stranim umetničkim centrima i nestanka čitavog niza mera koje su obezbeđivale dobrobit umetnicima. Čini se da je sa nestankom socijalističke infrastrukture nestala i solidarnost i sistemska podrška. Ministarstvo kulture i gradske institucije podržavaju pojedinačne projekte ULUS-a preko konkursa, ali ne postoji plan za finansiranje aktivnosti Udruženja u celini. Umetnici su tretirani kao privatni preduzetnici, a umetničko stvaralaštvo kao vid (kreativne) industrije koji sam treba da se izbori za svoje mesto na tržištu i ostvari profit. U isto vreme, umetnički rad se više ni ne posmatra kao rad koji (kao i svaki drugi) zahteva vreme, materijalne uslove i radna prava.
Pravni status ULUS-a je još jedan simptom nedostatka sistemske podrške. Udruženje je zvanično registrovano kao grupa građana, uz status reprezentativnog udruženja, iako po svom obimu i vrsti delatnosti ima karakter značajne institucije kulture. ULUS nema prava i beneficije koje su omogućene zvaničnim državnim ustanovama, ali ima obaveze koje bi išle sa takvim statusom. Esnafska organizacija likovnih umetnika, koja štiti radna prava svojih članova i bavi se najosnovnijim egzistencijalnim problemima kao što su penziono i socijalno osiguranje, ujedno upravlja dvema galerijama, uređuje njihov redovni i prateći program, finansira stručnu službu i održavanje izlagačkog prostora. Uprkos nedostatku sredstava, Umetnički paviljon „Cvijeta Zuzorić“ i Galerija ULUS u Knez Mihailovoj ulici ostali su besplatni za sve posetioce. U slaboj kulturnoj ponudi, gde su muzeji doskora bili zatvoreni za publiku, ove galerije su omogućavale da umetnička dela izlaze iz privatnog u javni prostor i stupaju u dijalog sa publikom.
Umetnički paviljon „Cvijeta Zuzorić“ ima širi značaj, ne samo za ULUS, nego i za Beograd i Srbiju. Kao jedno od najznačajnijih obeležja beogradskog kulturnog života, ovo zdanje je svedok kontinuiteta emancipatorskog delovanja više generacija umetnika. Nemoguće je vratiti se na staro, ali treba se bez banalne nostalgije setiti Nušićevog primera. Umetnost nije nešto elitističko i zatvoreno, već je prirodna potreba svakog radoznalog i maštovitog bića. Da Branislav Nušić nije odlučio da iskoristi svoju poziciju upravnika u Ministarstvu da zainteresuje širi krug ljudi za kulturu i poveže umetnike sa onima koji pomažu stvaralaštvo, pitanje je da li bi zamisao likovnih umetnika da se izgradi Umetnički paviljon za potrebe izlaganja ikada bila realizovana.
Prošlo je 45 godina od poslednje renovacije, koja je bila puna propusta. Nakon godina zanemarivanja, nedovoljnih ulaganja od strane države i inertnosti prethodnih uprava ULUS-a, Paviljon očigledno zahteva obnovu, u koju moraju biti uključeni umetnici i koja se mora odvijati bez straha da će oni opet biti izbačeni na ulicu. U prvobitnom pravilniku ULU-a od pre 100 godina rečeno je da je cilj udruženja da kod likovnih umetnika razvija klasnu svest, drugarsku solidarnost i da vodi borbu za zaštitu duhovnih i materijalnih interesa svojih članova i za zaštitu umetnosti u celoj zemlji, a da bi se to postiglo, „Udruženje likovnih umetnika uložiće sve svoje snage da utiče na društvo i na državu, kao predstavnicu društva, da bi uslovi života i rada likovnih umetnika, koji su do sada bili i suviše zapostavljani, postali takvi, da bi likovni umetnici mogli što slobodnije i što potpunije razvijati svoje sposobnosti i u punoj meri odgovarati svome visokom kulturnom zadatku.“ Kakav god bio status „Cvijete Zuzorić“ u budućnosti, izvan ili u okviru ULUS-a, te reči treba da ostanu smernica u aktivnoj borbi za poboljšanje položaja umetnosti i umetnika.
